1815 Lot Orla

Monarchowie, wodzowie i ministrowie to nie jedyne postacie historyczne. Swoja role mieli do odegrania takze lud i armia. Obok dworu i senatu znajduje sie plac miejski, zas kwatere glowna otacza oboz. W niniejszej ksiazce, opisujacej nie tyle rozdzial z zycia cesarza, co raczej historie Francji w tym tragicznym czasie, staralismy sie odmalowac uczucia Francuzow w 1815 roku i zaznaczyc ich wplyw na wydarzenia. Na pierwszym planie pozostaja rzecz jasna Napoleon, Ludwik XVIII, Talleyrand, Fouché, Ney, Davout, Carnot, jednak zaraz za nimi widzimy chlopow, mieszczan, rzemieslnikow, zolnierzy. Podobnie jak w greckim teatrze u boku Ajaksa i Agamemnona wystepuje chor starcow i wojownikow. Aby uniknac wydawania jakiejkolwiek opinii a priori, przed rozpoczeciem pracy podjelismy niezbyt trudny wysilek zapomnienia o wszystkim, co wiedzielismy na temat Restauracji i Stu Dni. W magazynach rozmaitych archiwow zabralismy sie za studiowanie tej karty historii Francji, jak gdyby byla nam ona rownie obca, co kronika chinskich cesarzy. Na naszych oczach z wystrzepionych i pozolklych dokumentow, z ktorych czesc, pisana na polu bitwy, zdaje sie wciaz wydzielac upajajaca won dymu i prochu, wylanialy sie ludzkie postaci i wydarzenia. Pod wplywem tak bezposredniego wrazenia nasza opinia formowala sie kazdego dnia na nowo, po wielokroc zmieniala sie, az wreszcie przybrala ostateczna forme, utrwalona dzieki mnogosci dokumentow, a takze zgodnosci roznorodnych swiadectw. Staralismy sie wyrazic mysli i pasje tamtej burzliwej epoki, uzywajac owczesnego jezyka. Kiedy nazywamy muszkieterow zolnierzami z przedpokoju, Wandejczykow lotrami, a ksiezy klechami, mowimy jezykiem oficerow na polzoldzie oraz robotnikow z nabrzeza de Gesvres. Gdy nazywamy Napoleona uzurpatorem lub awanturnikiem z Korsyki, marszalkow cesarstwa obdartusami, a czlonkow Konwentu Narodowego mordercami, wyrazamy sie jak przyjaciele hrabiego Artois. Podobnie odtworzylismy, z calym ich okrucienstwem, krwawe przemowy bonapartystow przeciwko szlachcie oraz potworne grozby represji padajace w Gandawie i Londynie z ust emigrantow. Zadaniem historyka jest nie tylko opowiedziec o wydarzeniach, ale i - wedle slow Saint-Marc-Girardina - na nowo rozpalic wygasle pasje.